Timumachtikan 12

12 Ken ne mupelu?

PRIMERA PARTE

”Tikpia se pelu?”
“Nikpia.”
“Ken itukay ne mupelu?”
“Ne nupelu itukay Awil.”
“Ken ne mupelu?”
“Ne nupelu istak.”
“Ká uni?”
“Uni nukunpa.”
“Ken itukay?”
“Itukay Roberto.”
“Mukunpa kipia se pelu?”
“Eje, kipia se pelu wan ume mistun.”
“Ken ne ipelu?”
“Ne ipelu tiltik, wan ne imijmistun nusan.”

Vocabulario:

istakblanco
tiltiknegro

Prefijos posesivos

El náhuat tiene tres series de prefijos personales. Hemos ido aprendiéndolos poco a poco y continuaremos hasta saberlos todos. Es importante ir consolidando nuestro dominio de ellos ya que estos prefijos son piezas claves en la estructura de la lengua. Las tres clases de prefijos personales del náhuat, y los prefijos en cada clase que sabemos hasta ahora, son:
Prefijos SUJETO: ni-, ti-, shi-
Prefijos OBJETO: ki-
Prefijos POSESIVOS: nu-, mu-, i-

Los prefijos posesivos, que constituyen la tercera clase de prefijos personales, básicamente expresan el posesor (poseedor) y se usan sobretodo con sustantivos. Por ejemplo:

  • nupelu mi perro, numistun mi gato, nukunpa mi amigo, nutukay mi nombre
  • mupelu tu perro, mukunpa tu amigo
  • ipelu su perro (de él, ella), ikunpa su amigo

Los sustantivos que tienen posesor se llamarán sustantivos poseídos: así por ejemplo, pelu es un sustantivo no-poseído, mientras que ipelu es un sustantivo poseído.
Los sustantivos poseídos pueden usarse con los mismos artículos, adjetivos etc. que los no poseídos. Por ejemplo (¡fijémonos que la construcción “un mi perro”, tan típicamente salvadoreña, imita a la perfección la construcción se nupelu del náhuat!):
ne nupelu ”el” mi perro (o sea, mi perro) se nupelu un mi perro, un perro mío ini nupelu este mi perro, este perro mío ume nupelu ”dos mis perros”, dos perros míos etc.
Pero también se puede usar el sustantivo poseído sin ningún determinante y decir simplemente nupelu mi perro.
Cuando el sustantivo posesivo es plural, la mayoría de veces se reduplica, p.ej.
ipelu su pero => ipejpelu sus perros
numistun mi gato => numijmistun mis gatos
Pero algunos toman la terminación -wan, p.ej.
nukunpa mi amigo => nu(kuj)kunpawan mis amigos

SEGUNDA PARTE

”Tay nemi tik mutechan?”
“Tik nutechan nemit miak kal, se chikitik tiankis, ume yektzin tiupan, wan se apan. Nusan nemi se wey tepet.”

“Tay nemi tik ne kojtan?”
“Tik ne kojtan nemit kwajkwawit.”
“Mugustuj ne kojtan?”
“Nugustuj.”
“Tikpia mil?”
“Nikpia. Nitekiti tik ne numil mujmusta.”

Vocabulario:

apanrío
kojtanmonte
kwawitárbol
nemihay
tepetcerro, volcán
tiankismercado
tiupaniglesia
weygrande, mucho

Cuantificadores

Cuantificadores son palabras que pueden acompañar al sustantivo, y que expresan cuánto o cuántos. El cuantificador se coloca antes del sustantivo, y éste suele estar en singular aún cuando el sentido es plural. Las palabras subrayadas en estos ejemplos son cuantificadores:
se tiupan una iglesia
sejse kwawit unos árboles
ume kal dos casas
miak tepet muchos cerros
chiupi et pocos frijoles
keski tamal cuántas tortillas
Los cuantificadores también pueden usarse sin sustantivo:
Nikneki se. Quiero una.
Shinechmaka chiupi! ¡Dame un poco!

Adjetivos

Se llama adjetivos a las palabras que pueden acompañar al sustantivo y que expresan una cualidad o característica. El adjetivo en náhuat a veces se coloca antes del sustantivo y a veces después. Ya que en español es más normal que el adjetivo vaya después, vamos a practicar poniéndolo antes para acostumbrarnos a esta posición. Si también usamos un determinante (ne, ini, uni…) o un cuantificador, la orden será determinante/cuantificador + adjetivo + sustantivo. En estos ejemplos la palabra subrayada es el adjetivo:
ne istak pelu el perro blanco
se tiltik mistun un gato negro
ini wey apan este gran río
miak yektzin tiupan muchas lindas iglesias
yek tunal! ¡buen día!
Pero si el adjetivo sirve para distinguir unos de otros, lo pondremos después del sustantivo:
Nemi tik ne tiupan chikitik. Está en la iglesia pequeña.
También el adjetivo puede usarse sin sustantivo:
Nikpia se chikitik.** Tengo uno pequeño..
Se forma el plural de los adjetivos por reduplicación:
Ini pejpelu ijistak. Estos perros son blancos.
Nugustuj ne chijchikitik. Me gustan los pequeños.
Cuando se juntan un sustantivo y un adjetivo, no es necesario que los dos estén en plural, con uno de ellos es suficiente. Por ejemplo, podríamos decir:
ne tijtiltik mijmistun los gatos negros
pero es suficiente decir:
ne tijtiltik mistun
o
ne tiltik mijmistun

Hay mucha flexibilidad pero nosotros recomendamos, como regla general, poner la marca de plural en la primera palabra y ya no poner más, es decir: ne tijtiltik mistun (pero también: ne mijmistun tiltik). Insistimos que en el uso corriente se oirán todas las combinaciones.

© 2008 Alan R. King
© 2008 IRIN - Te Miki Tay Tupal

Seguir con la próxima lección
Indice de lecciones

Unless otherwise stated, the content of this page is licensed under Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 License