10 Tay tikwa?
Tay tikchiwa, pipil?
Naja nimumachtia ka tapuyawa
wan nitekiti ka tiutak.
Tay horaj tiajsi ka tamachtiluyan?
Niajsi chikume horaj.
Tay horaj timukwepa?
Nimukwepa tajkutunal wan nitakwa.
Tay tikwa?
Nikwa tamal iwan et.
Kan titekiti ka tiutak?
Nikpalewia nuteku tik ne mil.
Nusan nimawiltia iwan nukunpawan.
Vocabulario:
nukunpawan — mis amigos, mis cheros
nuteku — mi padre
pipil — muchacho, cipote
El verbo comer
Hoy tenemos un tema monográfico: las formas del verbo comer en náhuat. Pongan atención porque aunque parezca mucha complicación para un solo verbo, lo que vamos a ver aquí involucra un par de cuestiones que es importante aprender porque son de una aplicación más general. Pero para simplificar su aprendizaje, nos vamos a concentrar ahora en un solo verbo, comer.
Una de esas cuestiones ya la hemos mencionado antes: la diferencia entre -kwa y takwa. Lo mismo pasa con otros verbos transitivos, así con cocer por ejemplo existe la misma diferencia entre -mana y tamana, y así sucesivamente. Pero veremos eso otro día.
Comer, pues, es un verbo transitivo: esto quiere decir que expresa una acción que tiene un objeto, ya que cuando comemos, comemos algo: tortilla, frijoles, pollo, lo que sea pero algo. Ese algo es el objeto. Sin embargo, a veces nos olvidamos del objeto, y usamos comer como si fuera intransitivo (sin objeto), por ejemplo si se dice: "¿Qué hace? — Come." O también: "¿Qué está haciendo? — Está comiendo."
Para el primero uso de comer, con tortilla, frijoles o pollo, se dice -kwa con el prefijo de objeto, o sea con ki- o -k-. Por ejemplo: Kikwa et Come frijoles. También se pregunta: Tay kikwa? ¿Qué come? ya que tay representa el objeto.
Para el segundo uso de comer, sin objeto como si fuera intransitivo, se dice takwa. Esto está formado de -kwa con el prefijo ta- que a veces se llama "prefijo de objeto no especificado", y ya no toma ningún prefijo de objeto. Así, por ejemplo: Tay kichiwa? — Takwa. (Si la respuesta fuese Kikwa, significaría: Lo está comiendo.)
Ahora pasamos al segundo punto, antes del cual conviene repasar las formas de los prefijos con los verbos transitivos que ya hemos aprendido, que son: nik-, tik-, ki- (por ejemplo nikmana, tikmana, kimana). Una vez repasado eso, fíjate muy bien en las formas del verbo comer sin ta- que se dan a continuación, juntas con las formas con ta- que son regulares. Verás que existe una "irregularidad", que pasa "algo raro":
Verbo -KWA comer
Objeto especificado:
nikwa (lo) como
tikwa (lo) comes
kikwa (lo) come
Objeto no especificado:
nitakwa como
titakwa comes
takwa come
¿Ya te fijaste? Según lo que hemos aprendido, las dos primeras formas "tendrían" que ser: "nikkwa" y "tikkwa", ¿verdad? Sin embargo, cuando la k del prefijo de objeto "choca" con la otra k con la que empieza el verbo, se omite para que no hayan dos ks juntas. (En algunas otras ocasiones pueden haber dos ks juntas en náhuat, como veremos más tarde, pero en este caso no está permitido: "nikkwa" no es correcto.)
La misma regla se cumple con CUALQUIER verbo transitivo en náhuat que empiece con k, y como hay varios de ellos, será mejor aprender esta regla para evitar futuras confusiones. Llamémosla "la regla de la k omitida". En realidad el náhuat es una lengua muy regular, de pocas excepciones; por eso merece la pena aprender las pocas reglas especiales que hay, y esta es una de ellas.
© 2008 Alan R. King
© 2008 IRIN - Te Miki Tay Tupal